Zo versterk je het groeipotentieel van leerlingen met kenmerken van autisme

Joshua vindt naar school gaan lastig. School voelt voor hem als een sociaal attractiepark vol prikkels: geluiden, geuren, onverwachtse aanrakingen en onduidelijke opdrachten. Alles bij elkaar maakt dat Joshua zich continu gestrest voelt, vaak uit contact gaat en niet meer kan communiceren. School is te overweldigend! Wat helpt leerlingen zoals Joshua om zich prettig te voelen op school en hoe kan de leerkracht hun groeipotentieel versterken?

Blog: Carla Geveke, senior onderzoeker lectoraat Jeugd, Educatie en Samenleving

Van beperkingen naar mogelijkheden

Leerkrachten willen leerlingen met kenmerken van autisme graag ondersteunen, maar voelen zich vaak handelingsverlegen. Kenmerkend voor deze leerlingen is dat zij kwetsbaar zijn op het gebied van sociale interactie en communicatie én beperkte en herhaalde gedragingen en interesses of activiteiten laten zien. Structuur helpt vaak, maar niet altijd. Iedere leerling met kenmerken van autisme is anders. Wat werkt, hangt af van het moment, de context en de relatie.

Een talentgerichte blik helpt om verder te kijken dan gedrag dat “moeilijk” lijkt. In plaats van te focussen op wat niet lukt, zoals afgeleid zijn, werk weigeren of weglopen, kun je bewust letten op signalen van groei: initiatief nemen, een vraag stellen, een glimlach, meedoen, iets afmaken. Zulke momenten laten zien dat de leerling “aan” staat, in de leerstand. Wanneer je die gedragingen herkent en versterkt, kan het kind gaan groeien.

Drie manieren om het groeipotentieel te benutten

In het project ’t PASST Samen zagen we dat drie pedagogisch-didactische principes helpen om leerlingen met kenmerken van autisme te laten floreren: structuur bieden, ruimte geven en flexibel ondersteunen.
Deze aanpakken werken goed voor alle leerlingen, maar om ze écht passend te maken voor leerlingen met kenmerken van autisme geef je als leerkracht specifiekere invulling aan deze aanpakken en zorg je ervoor dat je goed afstemt op de situatie.

1. Structuur bieden – duidelijkheid geeft rust

Structuur betekent meer dan regels of schema’s; het gaat om voorspelbaarheid in taal, gedrag en organisatie van je les. Zeg wat je doet en doe wat je zegt. Gebruik korte, concrete instructies en visualiseer stappen waar mogelijk.

Een leerkracht vertelde over een jongen die geen fruit at. Samen maakten ze een kaart met vijf vakjes, elk met een stukje fruit. Zo werd zichtbaar wat de bedoeling was. Inmiddels pakt hij het kaartje zelf en eet hij zelfstandig. Structuur bood overzicht én eigenaarschap.

2. Ruimte bieden – autonomie ondersteunen

Ruimte geven biedt letterlijk en figuurlijk ademruimte. Soms betekent dat even afstand nemen, de leerling tijd geven om tot rust te komen of keuzes laten maken. Kleine aanmoedigingen helpen: een knikje, een bevestigende blik, of een vraag die aansluit bij wat de leerling denkt of voelt.

Een jeugdhulpverlener beschreef hoe zij bij een overprikkelde leerling niet direct het gesprek aanging, maar even wachtte. Later, in een rustig moment, konden ze samen terugkijken: wat gebeurde er, wat hielp, wat kun je volgende keer doen? Die reflectie hielp de leerling zijn zelfregulatie te versterken.

3. Flexibel ondersteunen – meebewegen waar nodig

Flexibel ondersteunen, ook wel scaffolding, betekent waarnemen, aansluiten en stap voor stap iets toevoegen. Reflectie op je eigen handelen als leerkracht is daarbij erg belangrijk: wat is de situatie en welke ondersteuning  is nodig? De kunst is om precies genoeg hulp te bieden, niet te veel en niet te weinig.

Een leerkracht merkte dat een leerling volledig blokkeerde toen zijn potlood kwijt was. In plaats van snel in te grijpen, ging ze naast hem zitten en vroeg rustig: “Mag ik je helpen? Waarmee?” Pas na een korte pauze antwoordde hij: “Potlood kwijt.” Samen vonden ze een oplossing  en hij kon weer verder. Geduld en nabijheid bleken effectiever dan directe sturing.

Combineren van aanpakken

Het gaat erom dat je bovenstaande aanpakken combineert, zodat je een veilige en gestructureerde omgeving creëert waarin leerlingen met kenmerken van autisme ruimte krijgen om hun talenten te ontwikkelen en tot bloei te komen. In de volgende praktijksituatie lees je hoe leerkracht Sasha dit doet.

René zit in de les begrijpend lezen, gecombineerd met rekenen. Zijn leerkracht Sasha weet dat hij veel interesse heeft in het vak van zijn vader, die timmerman is. Ze bouwt haar les daarom rond dat thema. Naast René zit een jeugdhulpverlener die subtiel ondersteunt met kleine gebaren en fluisterende aanmoedigingen.

Tijdens de les wipt René onrustig heen en weer. Zodra de opdrachten over hout en vloeren gaan, richt hij zich op. Sasha vraagt: “Voor welk pakket ga je, René?”
“Eiken,” zegt hij vastbesloten.
“Niet voor het goedkope?”
“Nee, eiken is mooier.”
“Volgens mij hadden we afgesproken dat we voor het goedkopere zouden gaan,” reageert Sasha.
René haalt zijn schouders op: “Oké, mij ook best.”
“Dus dat is het laminaat,” zegt Sasha. “Hoe duur was dat ook alweer?”
René kijkt op, denkt even na en antwoordt: “Vierentwintig euro.”

In dit korte fragment zie je hoe Sasha structuur biedt (duidelijke kaders in het gesprek bieden), ruimte geeft (aansluiten bij zijn interesse en leerlinggerichte vragen stellen) en flexibel ondersteunt (doorvragen, meebewegen met zijn antwoorden). Omdat de lesinhoud aansluit  bij wat René boeit, neemt zijn betrokkenheid zichtbaar toe. Waar hij in eerdere lessen afhaakte, doet hij hier actief mee: zijn talentvolle gedrag wordt uitgelokt door de juiste combinatie van structuur, ruimte en flexibiliteit. Hoewel de leerkracht enigszins stuurt en misschien iets te snel in de richting van haar bedoeling dirigeert, lijkt de leerling toch gemakkelijk mee te gaan.

De balans vinden

In de praktijk is het balanceren. Te veel structuur kan verstikkend zijn; te veel vrijheid kan juist onzeker maken. Flexibel ondersteunen vraagt tijd en aandacht, terwijl een leraar die aandacht moet verdelen over dertig leerlingen. Toch zit juist daar de sleutel: in kleine momenten van afstemming.

Een leraar verwoordde het mooi: “Soms ga ik te snel. Dan denk ik: het potlood is kapot, pak een nieuwe. Maar dat zijn tien stappen die voor mij vanzelfsprekend zijn en voor hem niet.” Door te vertragen, observeren en stap voor stap mee te bewegen, geef je ruimte aan groei.

Met een gevulde gereedschapskist laat je kinderen groeien

Talentgericht ondersteunen is geen trucje, maar een houding. Het is niet altijd eenvoudig om te jongleren met de drie pedagogisch-didactische principes. Het is vooral veel observeren van talentvol gedrag en ontleden wat hierin ondersteunend was. Probeer verschillende technieken uit en kijk wat ze opleveren in uiteenlopende situaties. Zo vul je je gereedschapskist met ondersteuningsvormen waar leerlingen van groeien! Spar met je collega’s of de jeugdhulpprofessionals op jouw school.

Ga samen kijken naar wat leerlingen wél kunnen. Vraag jezelf af:

• Wanneer zie ik mijn leerling “aan” staan?
• Hoe kan ik die momenten verlengen of versterken?
• En wat kan ik morgen anders doen om ruimte te geven aan groei?

Door met die bril te kijken, versterk je niet alleen het potentieel van leerlingen met kenmerken van autisme, maar van alle leerlingen in de klas.

Nieuwsgierig naar meer?

Ben je nieuwsgiering naar meer voorbeelden over hoe je talentvol gedrag kunt stimuleren bij leerlingen met kenmerken van autisme, bekijk dan eens onze kennisclips:

Kennisclips over Autisme en Talentontwikkeling

Op hanze.nl/autisme vind je allerlei handige hulpmiddelen en voorbeeldvideo’s die je kunt inzetten als onderwijs- of jeugdhulpprofessional.

Lees het artikel 'Talentgericht ondersteunen van leerlingen met kenmerken van autisme' op edusources

Heb je zelf mooie praktijkvoorbeelden of ervaringen in het stimuleren van talentvolgedrag bij leerlingen met kenmerken van autisme? Deel ze dan met ons!

De blogs komen voort uit onze Curious Minds community op edusources – hét platform voor open leermiddelen. Hier brengen we acht jaar onderzoek samen tot een duurzame bron van kennis en inspiratie, voortgekomen uit intensieve samenwerking tussen onderzoekers en onderwijsprofessionals.

Ga naar de Curious Minds-community